O języku naszych sąsiadów

Język ukraiński należy do grupy języków wschodniosłowiańskich. Szacuje się, że na całym świecie posługuje się nim 41-45 milionów ludzi. Jest to język urzędowy Ukrainy, a organem go regulującym jest Narodowa Akademia Nauk Ukrainy z siedzibą w Kijowie. Język ukraiński używany jest także m.in. w Rosji, na Białorusi, w Mołdawii, Kazachstanie, Polsce, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Rumunii, Serbii, Chorwacji, w Kanadzie, USA, krajach Ameryki Południowej i Australii.

 

\"\"

Alfabet języka ukraińskiego to odmiana cyrylicy, jednak różni się ona od powszechnie kojarzonej odmiany rosyjskiej. W przeszłości zdarzały się próby wprowadzenia alfabetu łacińskiego („wojna ortograficzna”), jednak dekretem ministra dworu cesarskiego z 24 marca 1861 r. zagwarantowano Rusinom w Galicji i na Bukowinie swobodę rozwoju ich mowy i literatury tak, jak sami uznają za odpowiednie.


30 maja 1876 car Aleksander II Romanow podczas pobytu w Bad Ems wydał akt prawny, tzw. dekret emski, zabraniający drukowania książek w języku ukraińskim i wystawiania ukraińskich spektakli teatralnych oraz nakazujący wykorzystywanie „ogólnorosyjskiego alfabetu” w publikacjach. Zakaz wystawiania sztuk w języku ukraińskim uchylono w roku 1881. Do uchylenia dekretu emskiego doszło w 1907 r., a de facto już dwa lata wcześniej, w trakcie pierwszej rewolucji rosyjskiej – cesarz Mikołaj II ogłosił tzw. „Manifest Październikowy”, który zakończył erę ucisku narodowościowego w Rosji. W myśl tego samego dokumentu zezwolono także na szerokie użycie języka polskiego w edukacji i druku – np. w Kijowie zaczęto wydawać jedną z największych ówczesnych polskojęzycznych kresowych gazet – Dziennik Kijowski.

W języku ukraińskim wyróżnić można wiele gwar, zebranych w trzy zespoły dialektów: północne, południowo-wschodnie oraz południowo-zachodnie. Po dziś dzień silne jest rozbicie dialektalne – ukraińskojęzyczni mieszkańcy kraju z różnych regionów mówią w odmienny sposób. Trudno jest pomylić lwowianina i mieszkańca Połtawy. Dla Polaków najbliższe i najbardziej zrozumiałe będą gwary zachodnie, w szczególności gwara lwowska, która kształtowała się pod potężnym wpływem polszczyzny. Stąd też nie jest dziwne, że lokalni mieszkańcy używają w mowie wielu zapożyczeń z polskiego, które w mogą wprawić w konsternację mieszkańców ukraińskiego wschodu (np. ровер, оказія, двірець, гандель, хавіра, льоди, чоколяда, парівка). Natomiast literacka odmiana języka oparta jest na dialektach wschodnich z okolic Połtawy, Czerkas i Kijowa (język Tarasa Szewczenki, pośrednio też Iwana Kotlarewskiego). Z kolei dialekty północne tworzą kontinuum z językiem białoruskim – paradoksalnie są to najliczniej reprezentowane w Polsce „rdzenne” gwary ukraińskie. Najliczniej występują one na południowym Podlasiu w okolicach Bielska Podlaskiego i Hajnówki. Pas tych gwar ciągnie się hen daleko za Czernihów na Ukrainie.

Skąd nazwa? Przypuszczalnie nazwa zarówno kraju, jak i języka, wywodzi się od praindoeuropejskego rdzenia *krei ‘ciąć’. Najstarsze wzmianki na temat Ukrainy znajdziemy w Powieści dorocznej (staroruska kronika Повѣсть времѧнныхъ лѣтъ – Powiest\’ wriemiennych liet), w jej wersji zawartej w średniowiecznym Kodeksie Hipackim. W tamtym czasie nazwa ta oznaczała „pogranicze”. W Latopisie Hipackim (Kodeks Ipatijewski) z datą roczną 1187 pojawia się najwcześniejszy przykład użycia tego określenia („ѹкраина”) – dotyczył południowych peryferii ziem ruskich. W zasadzie chodziło o okolice zlewisk Buga Południowego i Dniestru, współcześnie ten region nosi nazwę Podole. Sama nazwa „Ukraina” została przywiązana do większości obszaru współczesnej Ukrainy dość późno.

W Rosji do początku XX wieku używano nazwy „Małorosja” (nazwa o greckim rodowodzie, a logika ta sama, jak w przypadku „Małopolski” i „Wielkopolski”). Wśród Polaków używano przeważnie nazwy „Ruś”.

Współczesny ukraiński język literacki kształtował się pod koniec wieku XVIII oraz na początku wieku XIX, między innymi za sprawą twórczości Iwana Kotlarewskiego, poety i dramatopisarza, który wprowadził do literatury żywy język ludowy. Jego korzenie są jednak znacznie głębsze. Język staroruski nigdy nie był jednolity – warto zauważyć, że zachowane do naszych czasów średniowieczne ruskie kodeksy, np. z XII-XIII wieku różnią się od siebie dość znacznie. Czym innym był tekst z okolic Nowogrodu, a czym innym – z Halicza. Rozbicie dzielnicowe Rusi pogłębiło tylko ten proces. Na zachodnich obszarach wyodrębnił się oddzielny język, który służył jako język urzędowy w Wielkim Księstwie Litewskim – przodek współczesnych języków ukraińskiego i białoruskiego. Okres XVI-XVIII wieku do okres silnej dyglosji – osobno rozwijał się kancelaryjny język ruski, który wyszedł z użycia w Rzeczpospolitej do końca XVII w. Osobno stała literatura użytkowa, bracka i kozacka – nie była ona jednolita ani pod względem stylu, ani leksyki, a kształtowana w znacznej mierze przez wpływy polskie.

We współczesnym języku ukraińskim znajdziemy zapożyczenia z języka polskiego (na przykład dotyczące terminologii technicznej i administracyjnej, jeszcze z XVI w.), a także z j. niemieckiego i czeskiego. Poprzez te języki trafiły do języka ukraińskiego zapożyczenia z łaciny. Język ukraiński wykazuje też podobieństwo względem innych języków wschodniosłowiańskich – białoruskiego i rosyjskiego. Szczególne więzy łączą język ukraiński z białoruskim. Obydwa języki zaczęły się wyraźnie wyodrębniać dopiero w okolicach XVII wieku i do tej pory wykazują gigantyczną zbieżność leksykalną (rzędu 80-85%, lokalnie nawet więcej), są całkowicie wzajemnie zrozumiałe – najbardziej różnią się wymową. Rosyjski stoi w tym towarzystwie osobno, jest bardziej konserwatywny pod względem leksyki (głównym źródłem zapożyczeń aż do końca wieku XVII był język staro-cerkiewno-słowiański, de-facto – potomek starobułgarskiego). W ten zabawny sposób współczesny bułgarski i rosyjski mają wiele wspólnej leksyki, nie zważając na dzielący je dystans). Dominującym substratem dla języka ukraińskiego jest język ludowy, w tej warstwie różni się on najmocniej od języka rosyjskiego. Im bardziej wchodzimy w wysoki rejestr, tym bardziej ten dystans się zmniejsza.

Ciekawostki

W Dekrecie Emskim oskarża się Polaków o „sztuczne kreowanie” języka ukraińskiego. Chichot historii polega na tym, że wielu polskich szlachciców w XIX wieku faktycznie zaczęło tworzyć stylizowane utwory w stylu ludowym, czyniąc tym samym solidny wkład w rozwój języka literackiego (nie musiało to mieć konotacji politycznych – elity epoki Romantyzmu żywo zainteresowały się kulturą ludową). Wspomnijmy tu o Tomaszu Padurze, szlachcicu polskim z południowej kijowszczyzny, który do historii literatury ukraińskiej wszedł pod imieniem „Tymko Padura”. Pisał on właśnie w takim stylizowanym języku ludowym, wychodziło poniekąd zabawnie, ale miało to duże znaczenie dla rozwoju ukraińskiego języka literackiego. Interesujący jest fakt, że zapisywał on swoje utwory łacinką i na modłę polską. Co ciekawe, tenże pan uznawany jest (niesłusznie) za autora piosenki „Hej, sokoły!”


Wspomniana piosenka „Hej, sokoły” to ciekawy przypadek polsko-ukraińskiego synkretyzmu kulturowego. Wciąż toczą się spory o to, kto jest autorem tej piosenki, wiadomo jedynie, że jej warianty znane były już w XIX wieku. Prawdopodobnie pod koniec XIX wieku powstał ukraiński wariant tej piosenki. Chociaż sama ona niewątpliwie ma polski rodowód, to wykazuje znaczne podobieństwo do piosenki „Jechał kozak za Dunaj” – ten utwór z kolei z całą pewnością ma ukraiński rodowód i znanego autora. Jak by nie było, „Hej, sokoły” jest piosenką znaną i lubianą na Ukrainie, wykonywaną oczywiście po ukraińsku.


Współcześnie język ukraiński nie ma oficjalnego statusu w Polsce, nie ma żadnej gminy, na terenie której występowałyby oficjalne dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości w języku ukraińskim z pewnym zastrzeżeniem – kilka miejscowości we wschodniej części woj. małopolskiego (gminy Gorlice i Uście Gorlickie) otrzymało prawo do oficjalnego użycia dwujęzycznej nazwy miejscowości, a więc i ustawienia stosownych tablic. Teren ten zamieszkuje mniejszość Łemkowska, co do której toczą się spory, czy jest to oddzielny mały wschodniosłowiański naród (za prof. Romanem Reinfussem, wybitnym etnografem i znawcą Karpat), czy odnoga narodu ukraińskiego (jak podaje się w pracach autorów ukraińskich). Tak czy inaczej, napisy na tablicach podane są w zapisie łemkowskim, nie ukraińskim (różnią się one kilkoma literami). Istniej także możliwość zdawania matury z języka łemkowskiego.


Źródła:


Fałowski, Adam 2011. „Język ukraiński”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 127-144.
Maciak, Dariusz, 2006, „Próba porozumienia polsko-ukraińskiego w Galicji w latach 1888–1895”, Warszawa, ISBN 978-83-235-0276-0, s. 227
http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/20
www.wikipedia.org

konsultacja merytoryczna: Robert Sknadaj

Więcej odcinków

Podziel się z innymi!

small_c_popup.png

Zadaj nam dowolne pytanie – nasz konsultant skontaktuje się z Tobą szybciej niż możesz się tego spodziewać.

Szybki kontakt