Tłumaczenie literatury – Ile znaczeń ma “To be or not to be”?

Tłumaczenie literatury, w przeciwieństwie do tekstów technicznych, zmusza do zmierzenia się z wieloznacznością. W końcu trzeba połączyć nie tylko dwa języki, ale i dwa światy, dwie kultury. Ile znaczeń można wyłuskać z jednego zdania? Sam Shakespeare byłby zdziwiony!

Przekład przekładowi nierówny

Tylko tłumacze, którzy stanęli przed wyzwaniem przekładu dzieła literackiego, wiedzą, jak trudne jest tłumaczenie treści tekstu, zawierającego nie tylko konkretne informacje, ale również budującego nastrój, pobudzającego emocje i zmuszającego do konkretnych refleksji. Takie teksty niewątpliwie pełne są dwuznaczności, przypuszczeń, metafor oraz całego ogromu językowych niuansów. Ich przekłady winny być więc wiernym odwzorowaniem oryginału, aby cała forma danego dzieła zachowała wszelkie zamysły i przesłania, a nawet styl literacki pisarza. Jednak nie istnieje coś takiego jak przetłumaczenie literatury czy poezji 1:1. Zawsze zachodzi jakaś reinterpretacja. Po pierwsze różne języki mają inne podejście do czasu, przestrzeni, a myślący w nich pisarze i tłumacze muszą znaleźć nić porozumienia. To zawsze będzie sztuka kompromisu. Po drugie istotny jest kontekst czasu, w którym powstaje przekład, gdyż każdy kolejny chce uniknąć błędów poprzenika. Dlatego nie istnieje jeden najlepszy przekład literatury.

Tłumaczenie literatury szekspirowskiej

Od chwili prapremiery szekspirowskiego „Hamleta“ tekst dzieła był tysiące razy interpretowany, tłumaczony i objaśniany, a zwłaszcza słynny fragment monologu Hamleta, w którym główny bohater tragedii stawia przed sobą pytanie bez rozstrzygnięcia: „To be, or not to be, thet is the question.“ Przetłumaczono go w Polsce po raz pierwszy w 1787 roku. Kolejne jego wersje wspaniale ukazują, jak wiele możliwości interpretacji posiadać może jedno zdanie.

Poniżej przedstawiamy pełny rejestr polskich tłumaczeń najsłynniejszego cytatu z literatury europejskiej:

• Stanisław Trembecki (1787): “Więdnieć dłużej lub skończyć w okropne rozpaczy?”
• Wojciech Bogusławski (1797): “Być albo nie być? Otóż to jest pytanie…”
• Jan Nepomucen Kamiński (1805): “Być albo nie być, to jest więc pytanie.”
• Franciszek Dzierżykraj Morawski (1830): “Być czy nie być?… oto jest, co rozważać trzeba.”
• Ignacy Hołowiński (1839): “Być albo nie być, oto zagadka.”
• Józef Korzeniowski (1845): “Być albo nie być. O to właśnie idzie.”
• Józef Komierowski (1857): “Być albo nie być, o, to jest pytanie.”
• Cyprian Norwid (1862): “Być albo nie być? Oto zapytanie.”
• Józef Paszkowski (1862): “Być albo nie być, to wielkie pytanie.”
• Krystyn Ostrowski (1870): “Być albo nie być; oto jest zadanie.”
• Jan Kasprowicz (1890): “Być albo nie być! oto jest pytanie!”
• Władysław Matlakowski (1894): “Być albo nie być – oto jest pytanie.”
• Leon Urlich (1895): “Być albo nie być, oto jest pytanie.”
• Stanisław Wyspiański (1905): “Być albo nie być! (wciąż z głową pochyloną, rękoma wskazuje próg; cisza) Tu się zatrzymuję”
• Zdzisław Skłodowski (1908): “Być albo nie być! – oto jest pytanie.”
• Andrzej Tretiak (1922): “Czy być, czy nie być: w tym jest treść zagadki.”
• Roman Brandstaetter (1952): “Być albo nie być, oto jest pytanie.”
• Witold Chwalewik (1952): “Być albo nie być – bo w tym sedno sprawy,”
• Władysław Tarnawski (1953): “Być czy też nie być – oto jest pytanie.”
• Jarosław Iwaszkiewicz (1954): “Być czy też nie być? Oto jest pytanie!”
• Maciej Słomczyński (1978): “Być albo nie być; oto jest pytanie:”
• Stanisław Barańczak (1990): “Być albo nie być – oto jest pytanie.”

Jak widać wersja „Być albo nie być, oto jest pytanie“ przyjęła się najbardziej i jest to zapewne najpowszechniej znane współcześnie tłumaczenie. Jednak spoglądając na dzieje przekładu tego jednego wersu tekstu, warto zauważyć jak ogromny dylemat doboru słów, ich szyku, a nawet interpunkcji, mają przed sobą autorzy literackich przekładów.

Podcast: Dlaczego tak ważne jest to, kto tłumaczy literaturę? Posłuchaj rozmowy z Filipem Łobodzińskim!