Język egipski – Od hieroglifów do współczesności
Język egipski jest jednym z najstarszych i jednocześnie najbardziej tajemniczych języków basenu Morza Śródziemnego. Ze wszystkich języków z tego obszaru ma on nie tylko najstarsze świadectwa piśmienne, ale paradoksalnie najdłuższą nieprzerwaną historię. Mówiąc „paradoksalnie”, mamy na myśli to, iż najczęściej, gdy myślimy o starożytnych językach klasycznych, które wciąż stanowią ważny element kultury Zachodu, a także służą jako bogaty zasobnik, z którego po dziś dzień czerpane jest słownictwo dla tworzenia nowych pojęć. Prawo, nauka (szczególnie w zakresie medycyny i biologii), także sfera sakralna nadal w mniejszym lub większym stopniu korzystają z bogactwa łaciny i greki. Język egipski natomiast popadł w stopniowe zapomnienie – sama umiejętność odczytywania tekstów w tym języku zanikła na długie stulecia i została odrodzona relatywnie niedawno, bo dopiero w XIX wieku.
Początki
Pierwsze pisemne świadectwa tego języka pochodzą sprzed niemal 5 tysięcy lat – o 2 tysiące lat wcześniej, niż najstarsze zapisy w pismach linearnych z Krety i Myken. Z tego okresu, współcześnie zwanego przez egiptologów „okresem predynastycznym” do naszych czasów dotrwał nieliczne gliniane i kamienne plakietki oraz palety, na których widnieją pierwsze teksty napisane hieroglifami. Naukowcy uważają, że system pisma w tym okresie dopiero się tworzył, zaś ówczesne napisy nie stanowiły jeszcze ustrukturyzowanego tekstu, lecz raczej stanowiły rodzaj rebusu – czytelnik, mając wiedzę o kontekście i bieżących wydarzeniach, powinien był domyślić się sensu zapisu. Pierwsze, najprostsze hieroglify tak naprawdę były ideogramami – znakami o ustalonym znaczeniu (słońce, góry, rzeka, człowiek), które razem stanowiły pewną całość znaczeniową. Najbardziej znanym przykładem tego typu tekstu jest tzw. „paleta Narmera”, zawierająca informacje o triumfie wojennym pierwszego faraona Egiptu, założyciela I dynastii. Daty panowania tego faraona nie są pewne, prawdopodobnie był to okres pomiędzy 3200 a 3000 rokiem p.n.e. System ten stanowił podstawę piśmiennictwa egipskiego, rozwijając się i wzbogacając o nowe elementy, struktury i znaki przez następne 3 tysiące lat. Co istotne, jeszcze w tych tekstach pojawił się poprzednik pewnego istotnego elementu, który pozwolił rozszyfrować to pismo uczonym w wieku XIX. Mowa tu o „serechu” – rodzaju winietki, w którą wpisane było imię lub symbol władcy Egiptu. Znak ten najprawdopodobniej był poprzednikiem kartusza – szczególnego symbolu, w którym w wiekach późniejszych zapisywano imię faraona.
Usystematyzowanie i uporządkowanie języka egipskiego nastąpiło w wiekach późniejszych – znacznie bogatsze w treści oraz nowe znaki są tzw. „teksty piramid”. Wbrew swej nazwie, nie znajdziemy ich w żadnej z trzech najbardziej znanych piramid na płaskowyżu w Gizie. Napisy te znaleźć można w nieco późniejszych piramidach, gdzie spoczęli władcy V i VI dynastii faraonów Starego Państwa – Unis, Teti czy Merenre, znajdujących się na płaskowyżu w Sakkarze, na południe od Gizy.
Treści te miały charakter sakralny i stanowiły opis rytuałów pogrzebowych, które dokonywane były przez sług i kapłanów wewnątrz piramidy. Teksty te zawierały również modlitwy, hymny oraz zaklęcia, które miały chronić lud, ziemię Egiptu oraz zawrzeć w sobie „ka” faraona, czyli jego duszę. Następcami tekstów piramid były „teksty sarkofagów”, wyrzeźbione na powierzchnia sarkofagów. Teksty te również zawierały treści sakralne, jednakże ich nowością było to, że ich ważnym motywem były potrzeby człowieka w Duat, egipskich zaświatach. Co istotne, teksty te pojawiały się już nie tylko na grobowcach władców, ale i w miejscach pochówku dostojników oraz mniej znaczących osób.
Czasy świetności
Z wieków późniejszych dotrwały do naszych czasów również teksty o charakterze świeckim. Wbrew obiegowej opinii, piśmiennictwo egipskie nie skupiało się tylko li i wyłącznie na tematyce religijnej, i zawierało całe mnóstwo tekstów o szerokim zakresie tematycznym. Treści takie zapisywane były najczęściej na papirusie, materiale piśmienniczym, wytwarzanym z cibory papirusowej. Suche i pustynne środowisko Górnego Egiptu sprzyjało zachowaniu tysięcy papirusów pod warstwami saharyjskiego piasku. Treści te dają nam wgląd w fascynującą kulturę starożytnego Egipty epoki Średniego i Nowego Państwa. Często też zachowane do naszych czasów treści stanowią starożytną kopię jeszcze wcześniejszych tekstów, które pochodzić mogą nawet z czasów Starego Państwa.
Jak wspomniano wcześniej, teksty na papirusach zawierały w znacznej mierze treści świeckie, lirykę, baśnie, traktaty czy też protokoły sądowe. Fascynującym przykładem jest np. „papirus Abbott”, datowany na okres panowania faraona Ramzesa IX, władcy z XX dynastii. Treścią papirusu jest skarga zarządcy wschodniej części miasta Teby Pasera na zarządcę zachodniej części miasta (tzw. „miasta umarłych”, gdzie Egipcjanie chowali zmarłych – w tych okolicach mieści się słynna Dolina Królów) Powera. Wedle słów zarządcy Pasera jego odpowiednik z zachodniej części miasta był związany z szajką rabusiów, którzy łupili grobowce na zachodnim brzegu Nilu. W dalszej części papirusu zawarta jest treść przesłuchania zarządcy Powera przez faraońskiego wezyra, a także informacje o zwołaniu sądu w tej sprawie.
Pismo – od hieroglifów do współczesności
Tutaj warto podkreślić, że już starożytni Egipcjanie zdawali sobie sprawę ze złożoności i ograniczeń tradycyjnego pisma hieroglificznego. Ze swej natury było ono bardzo powolne -hieroglify bardzo spowalniały tempo pisania, a także wymagały dużej precyzji, gdyż każdy znak lub ich sekwencja niosły pewne znaczenie, które mogło zostać zniekształcone w wyniku błędu wywołanego pośpiechem. Nie bez znaczenia była również sakralna rola hieroglifów – były one traktowane przez Egipcjan jako znaki święte, natchnione przez bogów, niemalże „żywe”, wobec czego brak staranności przy ich nanoszeniu ściągnąć na piszącego lub społeczeństwo gniew bogów. Wobec tego kapłani i pisarze jeszcze w okresie Starego Państwa zaczęli stosowa tak zwane pismo hieratyczne. Początkowo były to jedynie uproszczone hieroglify i jedynie z biegiem czasu zamieniło się w drugi, „równoległy” system zapisu języka egipskiego. Był on znacznie prostszy, wygodniejszy w użyciu i dużo lepiej nadawał się do celów administracyjnych i literackich. Wbrew obiegowej opinii, to właśnie hieratyka była podstawowym i najbardziej powszechnym sposobem zapisu języka egipskiego. Hieroglify, z uwagi na swój sakralny charakter i złożoność miały bardzo ograniczony zakres stosowania. Jest całkiem prawdopodobne, iż gdyby nie fakt, że hieroglify rzeźbiono w twardych materiałach, które dodatkowo w suchym egipskim klimacie doskonale się zachowały, nasza wiedza o tym „świętym” piśmie byłaby znacznie bardziej ograniczona.
Obydwa systemy pisma towarzyszyły językowi i cywilizacji egipskiej niemal przez cały okres istnienia niezależnego starożytnego państwa egipskiego. Relatywnie późno, bo w wieku VII p.n.e. do użycia wszedł kolejny system, tzw. pismo demotyczne (jego nazwę zaczerpnięto od greckiego uczonego Herodota, który nazwał ten rodzaj pisma demotika grammata, czyli „pismo ludowe” dla odróżnianie od pozostałych rodzajów pisma). Demotyka była ostatnim rdzennie egipskim systemem pisma, który wyewoluował z pisma hieratycznego. Cechował się on większą prostota, ograniczoną liczbą znaków (ok. 300) oraz bogactwem ligatur (czyli znaków, które powstały z połączenia kilku innych). Okres powstania tego pisma przypadł na schyłek świetności cywilizacji starożytnego Egiptu. Kraj ten był ówcześnie jedynie cieniem swojej dawnej potęgi. Warto również wspomnieć, że zapis języka egipskiego nie uwzględniał samogłosek, a jedynie spółgłoski, co znacznie utrudnia rekonstrukcję wymowy. Nie mamy pewności, jakie brzmienie miały samogłoski w tym języku. Przykładem jest imię boga Sobka – mogło ono brzmieć Sobek, Sebek, Sobik, Sebik, Subek, Subik i w wielu innych wariantach. W zapisie hieroglificznym występuje jedynie jako „SBK”, a rekonstrukcja jego wymowy to domysły oparte o badania koptyjskiej fonetyki lub greckich transkrypcji, które często bywały niedoskonałe.
Schyłek i upadek
Ostatnie tysiąclecie p.n.e to okres stopniowego rozpadu państwa, coraz częstszych najazdów sąsiadów i upadku chwały Egiptu. Dynastie XXV, XXVII oraz XXXI były w ogóle obcego pochodzenia – władcy pierwszej wymienionej dynastii pochodzili z kraju Kusz (współczesny Sudan), zaś dwie pozostałe – to perscy władcy z dynastii Achemenidów. W 2 poł. IV wieku p.n.e. władzę nad Egiptem zdobyli Macedończycy pod wodzą Aleksandra Wielkiego. Jeden z jego wodzów, Ptolemeusz po śmierci Aleksandra zdobył władzę w królestwie Egiptu. Macedońscy władcy usiłowali wpisać się w miejscowy koloryt, będąc mecenasami miejscowego kapłaństwa, wznosząc lub odbudowując wspaniałe świątynie (jak choćby słynną świątynię Horusa w Edfu), a także promując synkretyczne bóstwo, Serapisa, łączące w sobie cechy bóstw olimpijskich i panteonu egipskiego. Zachowane do naszych czasów popiersia Serapisa posiadają cechy np. Zeusa i Posejdona (lwia broda oraz trójząb), natomiast w zapisie egipskim bóg ten zwany był Wsjr-Ḥp, czyli Ozyrys-Apis (imiona dwóch słynnych egipskich bogów). Pomimo tego ptolemejski Egipt był bez dwóch zdań państwem hellenistycznym. Władcy z tej dynastii pozostawali w ścisłym kontakcie ze światem greckim, ich nowa stolica, Aleksandria, założona przez samego słynnego pogromcę Persów, była miastem ze wszech miar greckim, stając się z czasem najpotężniejszym ośrodkiem nauki i kultury świata greckiego. Co ciekawe, formalnie Aleksandria administracyjnie nie stanowiła nawet części Egiptu. Administracja państwa była prowadzona w języku greckim, Grecy i Macedończycy mieli osobne prawo, stanowili też bazę, z której rekrutowano urzędników i oficerów. Język egipski miał zdecydowanie podrzędne znaczenie i w swej wersji pisanej był ograniczony głownie do sfery religijnej i użytkowej. Z upowszechnieniem greckiego języka i alfabetu stopniowo zanikała znajomość wszelkich form pisma egipskiego. Od I w. p.n.e., gdy rządy w Egipcie przejęli Rzymianie, coraz częściej do zapisu języka egipskiego stosowane było pismo greckie, z czasem uzupełnione o kilka dodatkowych liter, które miały odzwierciedlać głoski, które nie istnieją w języku greckim. Na I i II wiek n.e. przypada rozprzestrzenienie się w Egipcie chrześcijaństwa, które w błyskawicznym tempie zaczęło wypierać stare egipskie wierzenia, a co za tym idzie – jeszcze bardziej zawężać obszar zastosowania dawnych systemów pisma egipskiego. Wiele dawnych na wpół zapomnianych świątyń i grobowców, zasypywanych przez pustynne piaski zaczęło służyć jako miejsce schronienia dla wczesnochrześcijańskich cenobitów. Ludzi ci, trafiając do porzuconych już dawno budowli, nierzadko pokrywali ściany zapisane hieroglifami napisami grecko-koptyjskimi – dobrze zachowane graffiti można znaleźć m.in. w grobowcu Ramzesa IV w Dolinie Królów.
Ostatni zapis hieroglificzny został dokonany pod koniec IV wieku n.e. Co ciekawe, znana jest dokładna data sporządzenia tego napisu – 24 sierpnia 394 r. Napis poświęcony jest obchodom dnia narodzenia Ozyrysa. Bardzo znaczące jest miejsce, gdzie dokonano tej inskrypcji, jako że świątynia Izydy, położna na wyspie File, na południe od współczesnego miasta Asuan, znajdowała się na najdalszych południowych rubieżach Cesarstwa Rzymskiego, właściwie poza zasięgiem cesarskich rządów. Świątynia przetrwała serię antypogańskich dekretów z lat 380-393. Świątynia ta uznawana jest za ostatnią czynną świątynię poświęconą staroegipskiemu bóstwu. Ostatecznie została zamknięta dopiero za rządów cesarza Justyniana niemal półtora wieku później. Do tamtego czasu ukształtowała się ostatnia żywa postać języka egipskiego – język koptyjski. Był on powszechnie używany przez lokalną ludność oraz Kościół.
Język koptyjski – ostatnia faza rozwoju
Ostatecznym ciosem dla języka egipskiego okazał się arabski podbój Egiptu, dokonany w latach 40. VII wieku. Arabowie, nowi władcy kraju stopniowo coraz skuteczniej narzucali Islam i język arabski, zaś język egipski (koptyjski) został zredukowany do roli języka codziennego oraz liturgicznego. Oczywiście, był to proces stopniowy – jeszcze do późnego średniowiecza Egipt był krajem zamieszkanym głównie przez chrześcijan. W języku koptyjskim powstawały jeszcze teksty sakralne, żywoty świętych i modlitwy, jednakże pod naciskiem języka arabskiego ten potomek starożytnego Egiptu powoli dogorywał i popadał w zapomnienie. Uważa się, że jako język codziennego użytku koptyjski dotrwał do wieku XVII-XVIII. Język ten na ostatnim etapie swojego rozwoju miał pięć głównych dialektów – saidzki, bohairyjski (największy z nich, obecnie wykorzystywany w liturgii koptyjskiej), a także pomniejsze achmimski, fajumski, baszmuryjski
Kończąc wywód o języku koptyjskim, należy wspomnieć jeszcze dwie rzeczy. Po pierwsze, powszechnie stosowana nazwa tego języka pochodzi z języka arabskiego. Słowo qibt w języku arabskim oznaczało rdzennych Egipcjan chrześcijańskiego wyznania. Słowo to z kolei było zniekształceniem greckiego słowa Aigyptos, czyli po prostu „Egipt” (polska nazwa tego kraju również została zapożyczona z greki za pośrednictwem łaciny). Po drugie, język koptyjski wciąż pełni rolę języka liturgicznego w Kościele koptyjskim – napisy w tym języku nadal umieszczane są w koptyjskich świątyniach.
Odszyfrowanie pisma Egipskiego
Pismo egipskie przez wieki stanowiło nieodgadnioną tajemnicę. Arabscy uczeni podejmowali próby odczytania tego pisma. W okresie złotego wieku tacy uczeni, jak Abu Bakr Ahmad ibn Wahszijja czy pochodzący z Egiptu Dhul-Nun al-Misri. Niektórzy z niech poczynili słuszne skądinąd założenia, że część znaków hieroglificznych zawierała nie tylko sens znaczeniowy, ale także wartość fonetyczną. Nie mamy jednak podstaw, by sądzić, iż którykolwiek z nich zdołał całkowicie odszyfrować egipskie hieroglify. Zdecydowanie jednak uczeni arabscy byli znacznie bardziej zaawansowani, jeżeli chodzi o badania nad tym językiem. Co istotnie, Arabowie zdawali sobie sprawę, że język koptyjski jest kontynuatorem starożytnego języka egipskiego i jego znajomość może być pomocna przy studiowaniu starożytnych napisów. Europejczycy w tym czasie utracili wszelką wiedzę nie tylko o tym systemie pisma, ale również nie potrafili posługiwać się językiem koptyjskim. Dopiero w wieku XVII niemiecki jezuita Athanasius Kircher doszedł do wniosku, że teksty koptyjskie stanowią kontynuację staroegipskiej tradycji piśmienniczej i mogą posłużyć do odczytania hieroglifów.
Przełomem przyniosły dopiero wojny napoleońskie. W 1798 r. Bonaparte poprowadził ekspedycję wojskową do Egiptu, której towarzyszył zespół badaczy i naukowców. W 1799 r. podczas renowacji fortu w pobliżu miejscowości Rosetta odnaleziony został obelisk (znany jako kamień z Rosetty) zawierający trzy równoległe napisy – jedne z nich składał się z hieroglifów, drugi zawierał pismo demotyczne, zaś trzeci był sporządzony w znanej francuskim naukowcom grece. Z pomocą tego obelisku francuski lingwista Jean-François Champollion zdołał w 1822 r. dokonać przełomu i odczytać pierwsze staroegipskie teksty. Naukowiec założył, że kartusze, tj. charakterystyczne obwódki wokół niektórych grup hieroglifów zawierają nazwy własne, najprawdopodobniej imiona władców. W tekście greckim widniały imiona Ptolemeusz i Kleopatra. Champollion badał również tekst demotyczny i zauważył, że współczesne mu teksty koptyjskie, które były zapisywane zmodyfikowanym tekstem greckim zawierają niektóre litery, które pojawiają się również w napisie demotycznym na obelisku, co pozwalało podjąć próbę odnalezienia wyrazów w zapisie demotycznym, które mogły być zapożyczone z greki lub stanowić transkrypcję greckich imion lub nazw własnych. Nieco wcześniej do podobnych wniosków doszedł szwedzki lingwista Johan Åkerblad, który znał język koptyjski i kierując się taką właśnie logiką dał radę odczytać kilka słów z obelisku, które nie było zapożyczeniami z greki, ani też nie stanowiły nazw własnych. Pierwotnie francuski egiptolog upierał się przy twierdzeniu, że hieroglify nie mają wartości fonetycznej, a jedynie znaczeniową, co spowodowało, że badania uczonego stanęły w miejscu. Znacznie większe postępy dotyczyły sekcji demotycznej. Dokonując złożonej analizy, uczony usiłował porównać zapis egipski z tekstem greckim. Posiłkując się również językiem koptyjskim uczony odczytywał coraz więcej i więcej wyrazów zapisanych demotyką. W trakcie badań udało mu się ustalić, któremu fragmentowi greckiemu powinien odpowiadać zachowany fragment hieroglificzny. Wedle tego założenia ustalił, że na niemal 500 greckich liter przypada trzy razy tyle hieroglifów, część z których regularnie się powtarzała. To przekonało Champolliona, że część znaków egipskich musi jednak mieć znaczenie stricte gramatyczne lub fonetyczne. Posiłkując się otrzymaną kopią inskrypcji z obelisku z wyspy File, gdzie odnalazł zapis hieroglificzny imion Ptolemeusz i Kleopatra, uczony znalazł się na prostej drodze do fonetycznego odczytania tych imion oraz ustalenia znaczenia pierwszych hieroglifów. Uzyskana w ten sposób wiedza powalała mu stopniowo odszyfrowywać znaczenie kolejnych znaków jak na rzeczonym obelisku, tak i na innych znanych mu obiektach.
Odrodzenie języka – perspektywy
Na chwilę obecną perspektywy odrodzenia języka egipskiego w jego koptyjskiej chociażby formie są nad wyraz marne. Sam język od stuleci nie jest wykorzystywany w mowie codziennej, w sferze religijnej sprowadza się już niemal wyłącznie do recytacji modlitw i prowadzenia liturgii, natomiast kazania duchownych są wygłaszane w języku arabskim. Współcześnie zakres użycia języka koptyjskiego jest znacznie węższy niż chociażby hebrajskiego na przełomie wieków XIX i XX. W odróżnieniu od hebrajskiego, język koptyjski nie stanowi czynnika, który jednoczyłby egipskich chrześcijan-Koptów równie mocno, jak Żydów stulecie wcześniej. Dodatkowo, język koptyjski nie ma wsparcia w kręgach politycznych – chociaż współczesny Egipt chętnie odwołuje się do starożytnego dziedzictwa, to wciąż panarabizm oraz kultura Islamu są dominującym czynnikiem kulturotwórczym w Egipcie. Sama oficjalna nazwa kraju, Arabska Republika Egiptu, odwołuje się do łączności ze współczesnym światem arabskim. W takich warunkach przyszłość języka koptyjskiego nie maluje się w jasnych barwach.
Więcej o unikalnych językach i ich ewolucji przeczytasz w artykułach: Farerski: Unikalny język Wysp Owczych oraz Języki skandynawskie: Podobieństwa i różnice.
